Najveci osvajac novijeg doba - Dzingis Kan

Sin poglavice malog mongolskog plemena, Temudžin je nasledio titulu u 13. godini nakon što su mu pripadnici jednog neprijateljskog plemena otrovali oca. Podaci o ranom razdoblju Temudžinova života potiču iz „Tajne istorije Mongola“, mongolskog epa napisanog oko 1250. Po tom izvoru, problematične verodostojnosti, no jedinom istorijskom izvoru na raspolaganju, članovi plemena su izabrali novog poglavicu, a Temudžin i njegova majka su nastavili živeti unutar plemenske zajednice, ali na marginama, jedva preživljavajući skupljanjem gomoljika i čuvanjem stoke. Po drugim je legendama Temudžin pao u ropstvo susednog plemena, no to je manje izgledno.

Džingis-kan (1162 — 1227), (ime je katkad pisano Čingiz ili Čingis; pravim imenom Temudžin), , mongolski osvajač, utemeljitelj najvećeg kopnenog carstva u istoriji.
Džingis-kan









//

Ujedinjenje plemena i stvaranje mongolskog naroda

U svojim dvadesetim, Temudžin se nametnuo kao vođa rastućoj grupi mongolskih plemena. Nije retka pojava da se u razdoblju takozvanog „stepskog feudalizma“ pojavi harizmatski vođa, ujedini dotad razjedinjena etnički srodna ratnička plemena i povede ih u osvajačke ratove protiv susednih civilizovanih zemalja (najpoznatiji je primer Atila, no to se odnosi na nebrojene poglavare Huna, Germana, Avara, Turaka, ...). Ono što je razlikovalo Džingis kana od sličnih prethodnika je upornost i sistematičnost, kao i dalekosežna vizija o prostranom nomadskom carstvu. Najduži deo svoje ratničke karijere Temudžin nije utrošio na „osvajanje sveta“, nego mu je preko 20 godina u nebrojenim bitkama, pregovorima i lukavstvima trebalo da pokori samu Mongoliju. Tokom tog razdoblja uveo je decimalni sistem u vojni sastav (mongolska divizija, „tuman“, imala je 10.000 ljudi, što je otprilike standard za prosečnu diviziju modernih vojski), imenovao grupu plemena Mongolima (dotad je vladao haos u plemenskim imenima, od kojih je, uz više njih, najpoznatije tatarsko-no, to je ime i u potrebi za Temudžinovu rodu suprotstavljeno pleme), preuzeo alfabet susednih Ujgura za pismo mongolskog jezika, te doneo zakonik ("Jasa") o društvenom sastavu. Nakon što je pokorio i ujedinio Mongole, dajući mu ime „Mongol“ (pre su se koristila razna plemenska imena), što znači-hrabri: na velikom saboru (Kuriltaj) održanom 1206, skup mongolskih vojnih, političkih i duhovnih poglavara proglasio je Temudžina za Džingis-kana, tj, „sveopšteg vladara“.
Na polju ratovanja, Džingis-kan je organizovao vojsku na sledećim principima (koji su se, valja napomenuti, vremenom usavršavali):

• glavninu vojske je činila mongolska konjica u kojoj su dominirali strelci lukom;
  
• usvojene su i usavršene opsadne tehnike koje je razvio zajedno s kineskim stručnjacima i inženjerima;
  
• u vojsci je vladala stroga disciplina - za razliku od razularenoga ponašanja karakterističnog za većinu armija toga doba; i, konačno:
  
• Mongoli su imali nenadmašnu i izvanredno efikasnu obaveštajnu službu koja im je omogućavala brzinu manevra, kao i primenu psihološkog ratovanja preko širenja glasina. Ukratko, Džingis-kan je oko 1200. godine osnovao vojsku po principima koji su dominirali tek u 2. svetskom ratu i posle njega.
  

U to doba Kina je bila podeljena u tri države: Hsi Hsia, Kin i Sung, kao i izolovana velikim kineskim zidom od nomadskih plemena na severu. Uzroci za višegodišnji rat, u kom je Džingis kan napao s preko 60.000 konjanika prvo Hsi Hsia, a potom i Kin, a što je kulminiralo razaranjem Pekinga 1215. - nisu poznati.
Često su navođene sledeće teorije: mongolska je politika po svojoj naravi bila ekspanzionistička i militaristička, a došlo je i do prenaseljenosti Mongolije pa nomadi nisu mogli osigurati snabdevanje za život jer su bili na primitivnom stupnju društvenoga razvitka. Te tvrdnje su verovatno istinite, no do mongolske agresije je došlo, po svemu sudeći, usled više činilaca, a glavni je bio rastočenost i haos koji su vladali među zavađenim kineskim državama, a taj je moment iskoristio Džingis kan za osiguranje protiv potencijalnih kineskih intervencija - koje su bile neprestane u prethodnim desetlećima i vekovima i stalno su „visile u vazduhu“.
Nomadi sa severa (Huni, proto-Mongoli, Tibećani) su u hiljadugodištu pre Džingis-kanove invazije stalno ugrožavali bogatu i razvijenu kinesku civilizaciju. Sukob dvaju svetova koji su su postojali uz stalnu svest o pretnji „onoga drugoga“: nomadskoga temeljenoga na stočarstvu, pljački i ratovanju s jedne strane, te gradske civilizacije (hranjene napornim radom milionskoga seljaštva) sa svim rafinmanom hiljadugodišnje baštine koja je asimilirale mnoge verske, tehnološke i umetničke tekovine - po svemu sudeći, bio je neminovan. Džingis kan je napao Kinu jer je dobro znao da će bilo koje od kineskih carstava napasti Mongole, čim bude moglo.
Džingis-kan je krenuo u rat s oko 150.000 vojnika protiv 2 miliona neprijateljskih vojnika (to je najniža procena, ostale govore o 3-5 miliona, i stanovništvu od preko 80 miliona). Rat koji je Džingis-kan poveo protiv kineskih imperija, a koji je okončao njegov unuk Kublaj-kan 1279. osvajanjem cele Kine, ima sve oznake genocida. Dovoljno je napomenuti da je Kina 1200, uoči mongolske invazije, imala oko 100 miliona stanovnika, a 1300, kada se već unekoliko demografski počela oporavljati - 60 miliona.
U ostalom pogledu, rat protiv kineskih država je bio plodotvoran: Džingis-kan je preuzeo i usavršio kinesku vojnu tehnologiju i taktiku opsade gradove, uposlio mnoštvo kineskih inženjera i stručnjaka, te, najvažnije, uzeo za savetnika siniziranoga Mandžurca Jeliu-Čutsaja, koji je mudrim savetima sprečio daljnje širenje brutalnosti i humanizirajuće djelovao u smeru očuvanja i zaštite kineskoga naroda i civilizacije uopšte.

Nakon kineskog pohoda, Džingis-kan je osvojio državu Kara-Kitaj, koja je ležala zapadno od Mongolije, i tako došao u dodir s moćnim islamskim carstvom Horezmije (ili Horezma) koje je pokrivalo, otprilike, područje sadašnjih Irana, Iraka, bivšeg sovjetskoga Turkestana, Afganistana i delove okolnih zemalja, uglavnom na području Kavkaza. Mongoli su uspostavili uspešne trgovačke veze s Horezmom, i, po svim podacima, Džingis-kan nije planirao sukob s tom državom. No, budući da je horezmijski šah, otkrivši u jednom trgovačkom karavanu mongolske špijune, reagovao nasilno i neke od njih smaknuo, a druge ponizio (u skladu s ondašnjim tabuima-obrijavši im bradu, što je bila smrtna uvreda za pravoverne muslimane - a Džingis kan je, diplomatski, za saradnju s muslimanskim carstvom koristio uglavnom muslimanske trgovce) - rat je, po kodeksima onoga vremena, bio neizbežan.
Razjareni Džingis-kan je skupio i ustrojio vojsku od oko 130.000 vojnika (u to doba celi mongolski narod nije brojao više od 600.000 ljudi) koja je uz krajnje napore prešla vrhunce Pamira, i, podeljena u nekoliko podeljenih vojnih grupa, u nekoliko bitaka potukla šahovu vojsku - čiji broj se procenjuje od 500.000 do 2 miliona. Sam je šah, bežeći pred mongolskim poterama, umakao i umro u bedi na jednom ostrvcetu u Kaspijskom moru. Veliki su se gradovi (Buhara, Merv, Nišapur,..) predali, pa iako je bilo nasilja nad stanovništvom (najviše u Buhari), do velikih masakara nije došlo - neko vreme.
Mongoli su, zavladavši Horezmijom, postavili marionetske upravnike i nisu se puno mešali u život stanovništva. Nakon legendarnog i zastrašujućeg govora u džamiji u Buhari (u koju je ujahao na konju i s govornice sebe proglasio bičem Božjim), Džingis-kan se utaborio na području sadašnjeg Irana, poslao svoga vojskovođu Subutaja u ekspediciju preko Kavkaza (u tom su izuzetnom poduhvatu potučeni Rusi i njihovi saveznici Kumani), a u osvojenoj je zemlji uveo versku toleranciju, što je u praksi značilo tolerisanje mazdaista i nestorijanskih hrišćana. No, to je bio, uz mongolske privredne namete, fitilj koji je upalio opštemuslimansku pobunu protiv mongolske vlasti i od njih favorizovanih verskih manjina. Stanovništvo velikih gradova je poubijalo ili isteralo mongolske, ili od njih postavljene turske posade. Usledio je krvavi rat između mongolske vojske koja je brojala oko 100.000 ljudi i višemilionskog stanovništva Horezmije.
Tokom opsada velikih gradova poput Merva, Samarkanda ili Herata, veliki broj gradskoga stanovništva je stradao (po brojkama iz dela iranskoga istoričara Rašid al-Din Fadl Allaha (1247. - 1318), koji je bio ministar na dvoru Džingiskanovih potomaka - u Mervu preko 700.000 ljudi, a u Heratu preko milion i po). U Nišapuru je pobijeno preko milion ljudi, kao i sve živo, uključujući i životinje. Najčešće citirane procene govore o najmanje 7 miliona stradalih, dok su druge brojke dvostruko, pa i trostruko veće.
Nakon krvavoga gušenja pobune, Džingis-kan je, zanesen fantazijama o besmrtnosti, poslao po taoističkog mudraca, kineskoga alhemičara Čang-Čuna. Alhemičar mu je mirno saopštio da je besmrtnost, kako ju on želi postići, preko eliksira, neostvariva, no da to i nije pravi smisao življenja, te ga uputio u načela Taoizma. Principi „Tao te činga“ ostavili su dubok utisak na Džingis-kana, koji je veoma dobro uočio da je u korenima Taoizma i njegovo vlastito šamansko verovanje. Uprkos svim osvajačevim udvaranjima i tetošenjima, kineski mudrac se želio vratiti u domovinu, što mu je i udovoljeno, ali uz Džingis-kanov poklon koji se sastojao od golema kovčega ispunjenog draguljima i zlatom.

Godine 1225. Džingis-kan se vratio u Mongoliju. U svojim šezdesetim, preduzeo je mere za nesmetan prenos vlasti posle smrti, što je urodilo plodom, jer je mongolsko carstvo njegovih neposrednih naslednika bilo u snažnoj ekspanziji još skoro jedno stoleće. Poslednja godina njegova života obeležena je opet ratovanjem: Tanguti, narod koji je vladao vazalskim carstvom Hsi Hsia, pobunio se i nije hteo dalje plaćati danak. Došlo je do mongolske opsade, tokom koje je Džingis-kan umro. Navodi se više uzroka: pad s konja, malarija, tangutska kletva, kao i iscrpljenost i ostarjelost. Tanguti su nakon Džingis-kanove smrti istrebljeni, a osvajač je pokopan na nepoznatom mestu: budući da je posmrtna povorka ubijala uz put sve živo, od ljudi do stoke i ptica, a kasnije je pobijena i većina ljudstva povorke da bi se sprečilo oskvrnuće Džingis-kanova groba, za poslednje se počivalište najvećeg vladara Evroazije, usprkos brojnim istraživačkim ekspedicijama zadnjih desetleća, ne zna. U doba Džingis-kanove smrti, njegovo carstvo se prostiralo od Žutog mora do Kaspijskog jezera.

Uloga Džingis-kana u svetskoj istoriji je različito prosuđivana, i velik dio ocena datih post festum ostaje dubioznim. Ono što nije upitno je neusporediv organizacioni i vojni genij, te posledice koje je Džingis-kanovo delovanje ostavilo: u doba Kublaj-kana, Džingisovog unuka, mongolsko carstvo je pokrivalo preko 35 miliona kvadratnih kilometara (za uspoređenje, carstvo Aleksandra Velikog je bilo četiri puta manje) sa znatno više od 100 miliona stanovnika, što je u to doba bilo oko 50% svetske populacije, te je i u raspadnutom obliku bitno određivalo sudbinu triju civilizacijskih krugova: kineskoga, ruskoga i islamsko-prednjeazijskoga još dva stoljeća po smrti Džinis kana, štaviše, uzmemo li u obzir da je Timur Lenk (Tamerlan) direktni potomak Džingis kana, a Moguli, vladari Indije, potomci Timur Lenka (samo ime Mogul je hinduizirana varijanta riječi „Mongol“), tada baština srednjoazijskoga osvajača seže i u 19. vek. Većina istoričara se slaže u sledećih nekoliko tačaka: Džingiskanovo osvajanje je bitno uticalo na oblik buduće ruske civilizacije i potonje kulture, jer su ruski carevi svoje „karijere“ započeli kao mongolski vazali, a sistem orijentalnog despotizma je utisnut u rusko narodnosno biće ponajvećma u stolećima provedenim u „tatarskom jarmu“; Evropa je krenula putem bujnoga razvitka i ekspanzije usled više činitelja, no jedan od njih je zasigurno bilo slabljenje islamskoga pritiska zbog mongolskoga razaranja prednje Azije; paradoksalno, Džingis kanovo osvojenje sadašnjih područja Irana, Turkestana i dela Iraka (što su nastavili njegovi unuci) dovelo je do konačne turkizacije većeg dela srednje Azije jer su Mongoli, relativno malobrojni, uzrokovali seobu turkofonih naroda koji su činili dobar deo mongolskih jedinica; također, democid na velikom području od Irana do Mongolije je bitno odredio odnos snaga u budućnosti, nekad gusto naseljeni Afganistan i okolne zemlje su bile skoro depopulirane; isto, mongolska vlast je dovela do emancipacije i afirmacije iranskog duha u islamskoj civilizaciji, koji je postao dominantan uključivši u svoju sferu uticaja celu Indiju; magnetska sila velikih religijskih civilizacija, poglavito islamske i budističke, rastočila je mongolski sastav šamanskih verovanja i prakse, pa su se Mongoli izgubili u islamskoj i pravoslavno-hrišćanskoj civilizaciji, dok su u samoj Mongoliji primili lamaistički budizam koji ih veže s Tibetancima. Među krajnje ironije istorije spada činjenica da je mongolski narod, čiji su preci prolili, po više procena, više krvi no oba svjetska rata zajedno, prihvativši lamaistički budizam postao jednim od najmiroljubivijih naroda na planeti, i to narodom koji u svom narodnom verovanju poštuje Džingis kana kao Bodisatvu, ili božansko utjelovljenje samilosti i saučešća.

E to ti je osvajac NAJVECI NA SVETU!!!